Yıllardır
Sardes ve Lidya Krallığı araştırmaları yapıyor, elde ettiğimiz bilgileri
makalelerimiz ile kamuoyuyla paylaşıyoruz. Çalışmalarımızda rastladığımız ama
sonucunu merak ettiğimiz bir konunun da nihayet izini bulduk. Öncelikle
merakımızı çeken konuyu açıklayalım; Gezenler bilir, Sardes, Artemis Tapınağı
bölümünün neredeyse başlangıcında, 1900’lü yıllardan kalma bir vinç vardır.
Vincin önünde de bir pano. Panoda bir açıklama vardır kısaca şunları yazar:”
Tapınağı, 1910 yılında, kazı izni ile gelen Amerikalı arkeolog Howard Crosby
Butler ortaya çıkarmıştır. Buradaki büyük sütun parçalarını kaldırabilmek için,
Sart istasyonu ile tapınak arasında bir dekovil hattı döşenerek bu vinç kazı
alanına getirilmiştir. Kazılar 1914 yılında I.Dünya Savaşı çıktığında terk
edilmiştir.”
 |
| Howard C.Butler |
Bu kadarla
sınırlı olan pano üzerindeki yazılarda, Howard Crosby Butler’in 1920-1922
yılları arasında da kazı yaptığı yer almıyor. Kurtuluş savaşı süresince yılın
12 ayında da kazı yapan ekip, 1922 yılı Temmuz ayı sonunda birden kazıyı terk
edip gidiyor. Giderlerken,” vinci getiren tren ne götürüyor?” diye merak
ediyorduk, nihayet sonucunu öğrenebildik. Bakınız neler olmuş:
… Kazısı
çok daha önce başlamasına rağmen, H.C. Butler'ın Sardes kazısı sırasında
bulduğu eserlerin kaderi de Kurtuluş Savaşı ile değişmiştir. 1910 yılında
ABD'de, Princeton Üniversitesi'ne bağlı bir enstitü olarak kurulan Sardes
Kazıları Cemiyeti, Osmanlı Devleti'nden izin alarak Sardes kazılarına başladı.
Butler başkanlığında sürdürülen bu kazılar sırasında bulunan tüm eserler
Sardes'de inşa edilen kazı evinde muhafaza edildi. 1. Dünya Savaşı'nın başlaması
ile kazılar durmuş, savaş sonuna kadar depoda korunan buluntular ise 1918
yılında İzmir'de Mekteb-i Sultani'nin deposuna yerleştirilmişti.
 |
| Dekovil Artemis Tapınağında çalışıyor |
İzmir'in
Yunanlılar tarafından işgali ile tüm bu eserler teorik olarak Yunanlıların
eline geçmiş, ama, ilginç bir işbirliği ile, işgal sırasında Butler ve ekibi
Sardes kazılarına yeniden başlamıştı. Eylül 1922'de ise, kazı ekibi, İzmir'de
bulunan 200'den fazla eseri, 56 sandık halinde bir gemiye yükleyerek New York
Metropolitan Müzesi'ne gönderir. Cesnola'nın sattığı Kıbrıs buluntuları ve
ABD'nin Tarsus konsolos yardımcısı Abdo Debbas'ın gönderdiği Roma Lahdi'nden
sonra, Sardes'ten çıkan bu eserler, Metropolitan Müzesi'ne Anadolu'dan giden
üçüncü eser grubudur.
 |
| H.Crosby Butler Kazı Evi |
Sardes
buluntularının, İzmir'den ABD'ye gönderildiğini haber alan, dönemin İstanbul
Arkeoloji Müzeleri Müdürü Halil Edhem Bey (Eldem[1]), aynı
yıl içinde Metropolitan Müzesi'nden bu eserleri geri ister. Metropolitan
Müzesi, Sardes'ten gelen eserleri geri vermeyi kabul etmez. Yazışmalar sürer.
Büyük bir heyecan ile yürütülen bu iade kampanyası, etkisini de çabuk gösterir.
İlk başta iadeye olumsuz yaklaşan ABD yetkilileri, karşılıklı yazışmalar ve
ardından Türk Hükümeti'nin verdiği nota karşısında yumuşar. İlk teklif, yeni
Türkiye Cumhuriyeti'nin bu buluntuların ABD'ye hediye etmesi, bunların da
kurulan yeni dostluğun bir nişanesi olarak Metropolitan Müzesi'nde özel bir
salonda sergilenmesidir. Bu teklif, Halil Edhem Bey tarafından derhal
reddedildiği gibi, eserlerin, sandıklar dahi açılmadan, aynen iadesinde israr
edilir. Uzun yazışmalar ve görüşmeler sonunda, müzede kalması uygun görülen
birkaç eser dışında, diğer Sardes buluntuları 53 sandık halinde Haziran 1924'de
Türkiye'ye iade edilir.
 |
| Halil Edhem Bey |
Bitmedi.
Bu esnada, Sardes'in son kazı döneminde bulunan, 30'u altın, 150 Lidya
sikkesinin İzmir Amerikan Konsolosluğu'nda kaldığını öğrenen Halil Edhem Bey,
bunların da derhal teslim edilmesini ister. Kısa bir süre sonra bu sikkeler de
Türkiye Cumhuriyeti'ne iade edilir.
Bu olayda,
Halil Edhem Bey'in şahsında, ortada daha doğru dürüst bir devlet bile yokken,
ülkesinin kültürel değerlerini korumak için uğraş veren dirayetli bir devlet
adamı tavrının pırıl pırıl örneğini görürüz.
Anlayabilenler
için iyi bir örnek, değil mi?
Ve yine bitmedi. Hele açılmasını beklediğimiz “Sardes
Arkeoloji ve Para Müzesi” bir açılsın konu ile ilgili açıklamalarımıza devam
edeceğiz.
Mustafa
Uçar
Araştırmacı
Yazar
[1] Halil Ethem Bey, Sadrazam
İbrahim Ethem Paşa’nın oğlu, Osman Hamdi Bey'in küçük kardeşidir. Zürih
Üniversitesi Tabii İlimler, Viyana Poliklinik Yüksek Okulu Tabii İlimler ve
Kimya mezunudur. Berna Üniversitesi'nde Felsefe Doktorası yapmıştır.
